بسیاری از ما در زندگی خود دنبال یافتن راه‌کاری برای موفقیت در میدان خودسازی، اصلاح نفس و تهذیب اخلاق هستیم اما نمی دانیم کار را از کجا باید شروع کنیم در واقع اهم و مهم را تشخیص نمی دهیم ،همین است که علی رغم تلاش دلسرد شده و در جا می زنیم .

باید دانست آنچه در این راه نقش تعیین کننده دارد اراده و انتخاب ماست. الگوی کلی برای رسیدن به این هدف، سیر از آسان به مشکل است. انجام برخی کارهای خوبْ آسان است و اگر انسان خود را به انجام آن‌ها مقید سازد به تدریج برای انجام کارهای مشکل‌تر آماده می‌شود و راه تکامل برای او باز خواهد شد، اما اگر در انجام این کارهای کوچک هم سهل‌انگاری کند، به تدریج زمینه را برای گناهان بزرگ فراهم کرده و توفیق از او سلب می‌شود.

تلاش در دو حوزه آگاهی و اراده

 با توجه به این نکته که فعل اختیاری ما از دو عامل آگاهی و انگیزه سرچشمه می‌گیرد، اگر ندانیم چه اموری واقعا ارزش و لذت بیشتری دارند طبعا مغلوب هوس‌ها و وسوسه‌ها می‌شویم و لذت‌های آنی و حسی را مقدم می‌داریم. از طرف دیگر، هر لذتی برای انسان جنبه عادت پیدا کند ثبات پیدا خواهد کرد و انسان دیگر چندان معطل فکر کردن نمی‌شود و همین که زمینه استلذاذ برای او فراهم شود گویا اختیار از کف داده، به سراغ آن می‌رود. پس هم باید راه تقویت انگیزه و اراده را بیابیم و هم راه جلوگیری از این‌که انگیزه‌های گناه در ما به صورت عادت درآیند، چراکه در این صورت مقابله با آن‌ها بسیار مشکل می‌گردد.

حوزه شناخت

1. فعالیت‌های ایجابی؛ کسب و زنده نگه داشتن معارف

فعالیت‌های ایجابی ما در راستای شناخت‌های صحیح یکی باید کسب شناخت‌های صحیح باشد و دیگری با یادآوری و تکرار باید این شناخت‌ها را زنده نگه داریم. اگر در شرع مقدس بر تکرار برخی از اذکار دستور داده شده حکمت اصلی آن – همان‌طور که از نام آن‌ها (ذکر) مشخص است – یادآوری و زنده نگه داشتن آن واقعیت‌ها است. برخی می‌پرسند:‌ فایده تکرار اصل نماز یا تعداد رکعات نماز یا برخی اذکار در نماز چیست؟ در حقیقت این تکرارها به خاطر این است که انسان به گونه‌ای خلق شده است که اگر این حقایق را تکرار نکند آن‌ها را فراموش می‌کند و امور دیگری جای آن‌ها را خواهد گرفت و توجه انسان را به خود جلب خواهد کرد، اما اگر انسان برنامه‌ای برای تکرار دائمی آن حقایق سعادت‌بخش داشته باشد برای سعادت او مفید خواهد بود، گرچه اغلب به گفتن الفاظ اکتفا می‌شود و به عمق معنا توجهی نمی‌شود، اما در همین حد هم انسان بالاخره توجه به خدا پیدا می‌کند و به حال او مفید خواهد بود.

2. فعالیت‌های سلبی؛ پرهیز از سخنان و افکار باطل

 قرآن به ما می‌گوید: به هر سخنی گوش ندهید! خداوند که خالق انسان است به خوبی می‌داند اگر بنا باشد انسان ذهن خویش‌ را به روی هر مطلبی باز کند و به هر گوینده‌ای گوش فرا دهد آن قدر اباطیل در ذهن او انباشته می‌شود که دیگر جایی برای شنیدن سخن حق باقی نمی‌ماند. قرآن خطاب به خود رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: وَ إِذا رَأَیتَ الَّذینَ یخُوضُونَ فی‏ آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یخُوضُوا فی‏ حَدیثٍ غَیرِهِ وَ إِمَّا ینْسِینَّكَ الشَّیطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى‏ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ؛1 و خطاب به مۆمنان می‌فرماید: وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیكُمْ فِی الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یكْفَرُ بِها وَ یسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى یخُوضُوا فی‏ حَدیثٍ غَیرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقینَ وَ الْكافِرینَ فی‏ جَهَنَّمَ جَمیعاً؛2اگر دیدید کسانی سخنان ناصواب می‌گویند در کنار آن‌ها ننشینید! نمی‌فرماید: به سخنان آن‌ها گوش ندهید، بلکه می‌فرماید: تا زمانی که سخنان ناصواب می‌گویند و مطمئن نشده‌اید که دست از آن سخنان باطل برداشته‌اند اصلا در کنار آن‌ها ننشینید!

نفاق، عاقبت گوش سپردن به سخنان باطل

سپس خداوند به نتیجه عمل نکردن به این نصحیت اشاره کرده، می‌فرماید:‌ «اگر به این نصیحت گوش ندهید شما هم مثل آن‌ها خواهید شد.» و در پایان به صورت کلی می‌فرماید: «إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْكَافِر ِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا؛ ...» نشست و برخاست با چنین انسان‌هایی، ایمان انسان را از بین می‌برد و انسان را منافق می‌کند و جایگاه منافقان در کنار کفار و در جهنم خواهد بود. آیا صحیح است که انسان هر چیزی را به دهان خویش بگذارد و بگوید: اگر زهر بود بیرون می‌ریزم؟! باید ابتدا به شنیدنی بودن سخنْ اطمینان پیدا کرد. اگر به خواندن قرآن، روایات و کلمات بزرگان اصرار شده است به خاطر این است که انسان به درستی آن‌ها اطمینان دارد. اگر اهل خبره که قابل اعتماد هستند شهادت به خوبی کتابی بدهند شایسته است که انسان از آن استفاده کند، اما وقت گذاشتن برای خواندن سخنان مشتبه یا مطالب نادرست که وقت انسان را تلف و ذهن او را مشغول می‌کند و قلب انسان را در معرض شبهات، شکوک و بی‌ایمانی قرار می‌دهد راهی است که انسان را به نفاق می‌کشاند (إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ). امروزه هزاران سایت که محتوای آنها چیزی جز وساوس شیطانی نیست در دسترس جوان‌ها قرار گرفته و متأسفانه بسیاری از جوانان هم شاخه به شاخه آن‌ها را دنبال می‌کنند. برخی از این شبهات آن چنان در ذهن انسان جای می‌گیرند که رهایی از آن‌ها کار دشواری است. کسانی باید به دنبال مطالعه شبهات بروند که قدرت علمی داشته باشند و بتوانند حق را از باطل تشخیص دهند. کسی می‌تواند با یک پهلوان کُشتی بگیرد و او را زمین بزند که هم‌آورد او باشد و قدرت لازم را داشته باشد. کسی که توانایی لازم را ندارد پیشاپیش معلوم است که بازنده است. مسائل علمی هم از این قاعده مستثنی نیست. اسلام نمی‌گوید: اصلا به شبهات گوش ندهید، بلکه می‌گوید: کسی باید وارد این میدان شود که توانایی لازم را داشته باشد. کسی که از نظر علمی ضعیف است اگر با کسی که شیطنت دارد و برای فریب دیگران تمرین کرده وارد بحث شود زود شکست می‌خورد.

تقویت اراده

در جهت تقویت اراده ابتدا لازم است فرمولی بیابیم که ما را از آسان به سخت پیش ببرد. اگر ابتدا از کارهای آسان شروع کنیم و چنین کارهایی را به درستی انجام دهیم توانایی برای کارهای مهم‌تر را هم پیدا می‌کنیم و از شرور و آفات بسیاری مصون می‌مانیم. 

از جمله چیزهایی که اثر فراوانی در اراده ما می‌گذارد دیدنی‌ها و شنیدنی‌ها هستند و بیش از همه، دیدنی‌ها اراده ما را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند. اگر چشم ما به دیدنی‌های خوب بیافتد انجام کار خوب را برای انسان راحت‌تر می‌کند و اگر چشم به دیدنی‌های بد بدوزیم زمینه گناه برای ما فراهم می‌شود. از این رو قرآن می‌فرماید: «قُل لِّلْمُۆْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ؛3 به مۆمنان بگو: نگاه‌تان را پایین بیندازید!» اگر انسان عادت کند که به همه چیز نگاه بیاندازد و چشمش همه جا بچرخد در وضعیت خطرناکی قرار می‌گیرد. نگاه چنین انسانی گاه به جایی حرام می‌افتد و دیگر نمی‌تواند چشم بردارد و ذهن او شب و روز مشغول می‌شود.

عضو مۆثر دیگر گوش انسان است. شنیدنی‌هایی که ما در معرض آن‌ها هستیم می‌توانند منشأ گناهان فراوانی شوند. اگر انسان گوش خود را کنترل کند ریشه بسیاری از سوءظن‌ها، تهمت‌ها و ... از بین می‌رود. هنگامی‌که انسان می‌شنود که کسی سخنان ناصواب می‌گوید، اگر بتواند باید مسیر سخن را تغییر دهد و گرنه باید بهانه‌ای فراهم کند و از آن مجلس خارج شود.

سنت الهی، یاری خوبان و بدان در مسیر انتخابی

قرآن در این باره باز تأکیدی عجیب دارد و می‌فرماید: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِی عَدُوًّا شَیاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاء رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یفْتَرُونَ * وَلِتَصْغَى إِلَیهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَ یۆْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیرْضَوْهُ وَلِیقْتَرِفُواْ مَا هُم مُّقْتَرِفُونَ.4 خداوند در این آیه شریف سنت خود را در تدبیر عالم گوش‌زد می‌کند و می‌فرماید: ما در این عالم مقرر کرده‌ایم که در مقابل عوامل خیر (عقل، انبیا و اولیای الهی، و ملائکه‌ای که مۆمنین را تأیید می‌کنند) عوامل شری باشند تا زمینه انتخاب و امتحان انسان فراهم شود. این عوامل شر سخنان تزیین شده و زیبا را به همدیگر الهام می‌کنند؛ سخنانی زیبا اما مضر و بی‌محتوا (زُخْرُفَ الْقَوْلِ). کار شیاطین این است که سخنان زیبا را به دوستانشان از شیاطین انس و به کسانی که تحت تأثیرشان واقع می‌شوند الهام و القا می‌کنند. کسانی که ایمان به آخرت ندارند یا ایمانشان ضعیف است و آخرت را جدی نمی‌گیرند با وجود صدها سخن خوب، گوینده خوب، و نویسنده خوب، به این سخنان شیطانی تزیین شده دل می‌دهند! آن‌ها حوصله خواندن قرآن را که کتاب خدا و زیباترین و مفیدترین سخن است و هیچ نقصی در آن نیست ندارند، اما برای خواندن برخی مقالات و کتاب‌ها بسیار وقت می‌گذارند! کار شیاطین این است که حرف‌های تزئین شده را در میان مردم پخش کنند تا افراد ضعیف‌الایمان به آن دل ببندند. این تدبیر الهی است تا آن‌هایی که ایمان به آخرت ندارند امتحان شوند و بتوانند در آن مسیری که در پیش گرفته‌اند رشد کنند. خداوند در این عالم هر کسی را در هر مسیری که در پیش بگیرد یاری می‌کند . (كُلاًّ نُّمِدُّ هَـۆُلاء وَهَـۆُلاء).5البته خداوند خوبان عالم را ده‌ها برابر یاری می‌کند، اما به هر حال خداوند هر دو گروه را یاری می‌کند و هنگامی‌که کسی مسیری را برگزید راه او را سد نمی‌کند (فَمَن شَاء فَلْیۆْمِن وَمَن شَاء فَلْیكْفُرْ).6 بنابراین گوش دادن به سخنان دیگران مسأله بسیار مهمی است. باید مراقب بود که به هر صدایی گوش فراندهیم.

پس برای خودسازی باید برنامه داشت برای تقویت اراده هم باید اختیار خانه دل‌ خود را در دست داشته باشیم و به شیاطین اجازه ورود ندهیم. مهم‌ترین راه ورود شیاطین چشم و گوش است. اگر این دو کنترل شوند راه شیاطین بسته می‌شود. در این صورت راه فرشتگان و اولیای خدا به درون دل انسان باز می‌شود و انسان می‌تواند روز به روز کارهای بهتر و مهم‌تر را با شوق و علاقه بیشتر و با اراده‌ای قوی‌تر انجام دهد.

پی نوشت ها :

1 . انعام، 68.

2 . نساء، 140.

3 . نور، 30. 

4 . انعام، 112 و 113.

5 . اسراء، 20. 

6 . کهف، 29.